“De geesten keren terug”: muziekstuk geeft stem aan Mbuti (CongoForum)

LUBUMBASHI – Het muziekstuk ‘The Ghosts are Returning’ van ‘Groupe 50:50’, dat in Berlijn, Kinshasa en Lubumbashi wordt gebracht, plaatst de stemmen van het inheemse Mbuti-volk, dat ondanks wonden uit het midden van de 20ste eeuw in de vergetelheid is geraakt, weer centraal in de strijd om de teruggave van Afrikaans cultuurbezit. Een verslag van Actualité.cd.

“De zaal moet vol zitten. De mensen moeten dit werk ontdekken”, zei Patrick Mudekereza, medeoprichter van Groupe 50:50 en directeur van het Waza Kunstencentrum (Lubumbashi), dat de tentoonstelling samen met Podium Esslingen (Duitsland) organiseert, bij het versturen van de uitnodigingen.

Prins Kasengeneke, student aan de UNILU, verwacht dat “de show het trauma en het drama zal verlichten” en “deze mensen niet zal vergeten”. Deze mensen zijn Ngowe, Abelua, Iksati, Aneka, Basaga, Mavuo en Ngala, zeven pygmeeën waarvan de overblijfselen zijn opgegraven en naar Zwitserland gebracht door Borisse Adé, een arts die in de jaren 1950 in Haut-Uelé woonde.

Er kwamen bijna 1.000 mensen kijken, en het werd een groots schouwspel. Net als de eerste show in Berlijn was die in Lubumbashi indrukwekkend. Met de gitaristen Christain Kossakamvwe, alias Kodjack, en Merveille Mukadi, de klassieke stem van Elia Rediger en de viool van Ruth Kemna, bood “The Ghosts are Returning” een mix van Congolese rumba, klassieke muziek en traditionele Mbuti-muziek. Het stuk, gedragen door de vertelstem van Christiana Tabaro en de briljante Huguette Tolinga, een autodidactische percussioniste boordevol energie, maakt deel uit van een creatie die ‘codes doet vervagen’, bericht Actualité.cd.

De show wordt afgewisseld met de intieme bekentenissen van elke kunstenaar, zoals hoe ze begraven zouden willen worden. “Onder een fruitboom in een tuin”, vertrouwde Ruth Kemna toe, “in de zee” voor Kodjack of “op het podium met mijn trommels” voor Huguette Tolinga. Visueel was de voorstelling oogstrelend: een lichtinstallatie met drie schermen die de ontstaansgeschiedenis van het stuk schetsen, rode gordijnen die door een tiental projectoren ‘in brand werden gestoken’, kunstmatige rook in het kader tussen twee stevige kunstwerken, een piano, microfoons, de trommels van Huguette en een podium met een medische consultatietafel. “Ik bracht mijn eenjarige dochter er naartoe om haar de eerste klanken van Congolese muziek te ontdekken”, vertelde Betty, een opgetogen lerares.

De voorstelling laat het woord aan het Mbuti-volk en gaat veel over het onophoudelijke ecologische gevaar waarin zij verkeren door de versnelde ontbossing in het Congobekken. Het ‘onderzoek’ volgt de reis van Boris Adé, zijn leven in Congo en zijn missie.

De leden van het collectief drongen het steeds minder dichte Evenaarswoud binnen om de Mbuti te ontmoeten in Wamba, in de voormalige Oostelijke Provincie. Ter plaatse “herinneren de mensen zich dingen”, aldus Christiana in haar vertelling. In de brochure “Return of the Ghosts” (uitgegeven door Podium Esslingen, januari 2023) geeft Eva-Maria Bertchy, de regisseur en dramaturge van het project, toe dat het een “zeer gecompliceerde tijd was omdat ik als blanke Europeaan ging en de perceptie aan beide kanten vol clichés zat”.

Tijdens de voorstelling ontdekken we de plaats waar Borisse Adé woonde, de herinneringen van de Mbuti-nakomelingen en de lokale nood om de overblijfselen van de ooit weggevoerde voorouders terug te vinden. “Telkens wanneer de namen Ngowe, Abelua, Iksati, Anekan Ngala, Basaga en Mavuo werden uitgesproken, wist men dat deze namen in Wamba hadden bestaan”, herinnert de verteller zich.

Jean de Dieu Bongama en Jean Baptiste Ekaka behoren tot de vele Mbuti die hun stem laten horen om gehoord te worden door de autoriteiten, om hun dode voorouders te begraven of om in harmonie te leven met de Bantoe. Glimlachend, schertsend en ontspannen beschrijven de herinneringen van een zeventiger in detail de acties van Adé om de lichamen op te graven om schedels en andere botten naar Europa te brengen. In Wamba bereiden vrouwen een rouwritueel voor in de hoop dat hun doden naar hen zullen terugkeren. In Lubumbashi woonde een delegatie onder leiding van ‘chef’ Alexandre Medjedje uit Wamba de show bij en gaf ze het “perspectief van de lokale gemeenschap” op de terugkeer van menselijke resten.

Ecologisch pleidooi

Aanwezig in de zalen van het 30 Juni-gebouw, waar het provinciale parlement zetelt, vond Gloria Mpanga, kunstcritica en journaliste, dat het onderwerp van het stuk het mogelijk maakte om “de kwestie van restitutie uit een politieke omgeving te halen”, omdat ze vond dat “het van vitaal belang is om dit volk opnieuw te bekijken door de ogen van kunstenaars”. Jean Baptiste Ekaka betreurt de voortdurende ontbossing door de Chinezen, de Bantoes en anderen die van ver komen om het hout weg te halen.

“Het feit dat dit theater wordt gespeeld in een gebouw dat gebouwd is voor de cultuur, maar dat vandaag in handen is van politici, raakt me. Voor restitutie worden niet alleen menselijke resten verwacht, maar zaken op elk niveau van het leven,” zei Costa Tshinzam, kunstcriticus, na afloop van de tweeënhalf uur durende voorstelling.

Rita Mukebo, een beeldend kunstenaar die rond een soortgelijk onderwerp heeft gewerkt, was blij dat “The Ghosts are Returning” gaat over “menselijke resten als objecten”. Met deze voorstelling begrijpen we dat ook de inheemse bevolking deze resten moet krijgen en haar voorouders waardig moet begraven. Ontroerd geeft ze toe te hebben geleerd over een onderwerp dat “niet op school wordt onderwezen of in een documentaire te zien is”.

De universiteit van Lubumbashi organiseerde een colloquium over “het einde van de tijd van ontkenning”. Haar rector, Gilbert Kishiba, was verheugd dat het muziekstuk “de lokale gemeenschappen teruggaf wat uit het colloquium naar voren kwam” om de opbouw van de mensheid beter te begrijpen. “Wij merken op dat het dringend noodzakelijk is om over te gaan tot een rechtvaardige compensatie en tegenprestatie voor de inheemse bevolking”, de eerste slachtoffers van de ontbossing in Congo.

Tijdens de show in Lubumbashi, die werd toegejuicht met een staande ovatie van bijna een minuut, bracht de groep hulde aan Dorine Mokha, medeoprichtster van het collectief die in januari 2021 overleed. “The Ghosts are Returning” is niet alleen een “stimulerende en verrijkende ervaring” van samenwerking tussen kunstenaars, maar ook “een manier om bij te dragen aan een kritisch werk over ons kolonialistisch verleden”, vat Joosten Ellée, artistiek directeur en uitgever van Podium Esslinger, samen.

© CongoForum, 21.03.23 (rk)

Beeld – bron: The Ghosts are Returning The Ghosts Are Returning — Group50:50 (group5050.net)