Hoe Félix Tshisekedi de chaotische verkiezingen heeft gewonnen (Jason Stearns)

(Opinie)

Op de Congolese verkiezingen van 20 december 2023 zijn allerlei adjectieven te plakken: mank, chaotisch, historisch, complex, gemanipuleerd. Welke adjectieven moeten we gebruiken, in welke volgorde, en hoe nadrukkelijk? Waren de verkiezingen een bewijs van een volwassen democratie, zoals de regering zou zeggen? Of was het een schijnvertoning, zoals de oppositie beweert?

Het waren in ieder geval complexe verkiezingen. De Congolezen verkozen een president en nationale, provinciale en lokale vertegenwoordigers. Er waren 41 miljoen kiezers die konden kiezen uit 100.000 kandidaten, afkomstig uit minstens 70 politieke partijen en coalities.

De kiescommissie (CENI) moest stemdocumenten, stembussen en stemmachines verdelen over 75.000 plekken in een land met weinig goede wegen en de afmetingen van West-Europa. Het materiaal werd vervoerd met helikopters, bootjes, motorfietsen. Of het werd gewoon te voet getransporteerd.

Historische kans

Deze verkiezingen boden zeker ook een historische kans. Het ging om de vierde nationale verkiezingen sinds de terugkeer van een meerpartijenstelsel in 2006. Voor het eerst konden ook Congolezen uit de diaspora meestemmen en werden lokale verkiezingen gehouden.

De bevolking kreeg de kans om enige impact te hebben ten aanzien van de enorme uitdagingen in het land en om hun leiders ertoe aan te zetten om beter te presteren.

In het oosten van Congo, waar nog altijd veel geweld is, heb je 7 miljoen ontheemden. 25 miljoen Congolezen hebben zo weinig te eten dat hun overleving in gevaar kan komen. Ondanks enorme natuurlijke rijkdommen leeft zo’n 73% van de bevolking in extreme armoede.

De kiezers daagden alleszins massaal op. Soms moesten ze uren wachten om hun stem te kunnen uitbrengen. Aan politieke partijen was er geen gebrek. Aan uitdagingen is er evenmin een gebrek. En toch waren er maar weinig heel concrete voorstellen van de politici die een mandaat in de wacht wilden slepen.

Pro UDPS of pro oppositie

Het draaide vooral rond deze vraag: kies je partij voor de UDPS van Félix Tshisekedi of ben je voor ‘de oppositie’? Die oppositie was trouwens niet geweldig goed georganiseerd. Het lukte de opposanten Moïse Katumbi, Martin Fayulu en Denis Mukwege niet om de krachten te bundelen binnen één gezamenlijk platform of om één enkele presidentskandidaat het veld in te sturen.

Uiteindelijk bleken de verkiezingen opvallend ongeorganiseerd. Kardinaal Fridolin Ambongo sprak van ‘een gigantische, georganiseerde chaos’. Een vriend van mij, die de verkiezingen monitorde, had het over ‘één grote bouillabaisse’.

Kardinaal Ambongo baseerde zich op informatie van 24.000 waarnemers die de katholieke en protestantse Kerken hadden ingezet. In 551 stemcentra werd er gevochten, dikwijls omdat kiezers het lange wachten beu waren of omdat ze hun naam niet konden terugvinden op de kiezerslijsten.

In 3% van de stemcentra waar werd geobserveerd, werd gesjoemeld met stembussen of werden stemmen gekocht. In een kwart van de gevallen bleken stemmachines niet te werken. Op sommige plaatsen ging het stemmen zelfs vijf dagen lang voort, wat indruist tegen de kieswet.

‘Private stemmachines’

Op de sociale media circuleerden berichten over ‘private stemmachines’. In één van de video’s hierover kan je zien hoe hoe iemand in zijn eigen woning over een stemmachine beschikt die tientallen stemmen voor Tshisekedi uitbraakt. In een andere video maken twee mensen ruzie over de vraag voor welke kandidaat ze moeten sjoemelen met een machine.

Zijn deze video’s authentiek? Moeilijk te zeggen. Maar de kiescommissie gaf wel toe dat sommige stemmachines werden gestolen of verloren raakten.

De oppositie wachtte niet op de officiële uitslagen om een standpunt in te nemen. Kort na de verkiezingen riepen Fayulu en Mukwege al op om de verkiezingen ongeldig te verklaren; Katumbi verklaarde dat hij de verkiezingen had gewonnen. Dat wekte op zich allemaal geen verbazing.

Op 29 december spraken de grote Kerken zich uit. Hun mening is altijd van groot belang. In 2018 zei de katholieke Kerk dat Félix Tshisekedi de verkiezingen eigenlijk niet had gewonnen. In 2011 stelden de bisschoppen dat de uitslagen niet overeenstemden met de wil van het volk.

Ook deze keer botste het herhaaldelijk serieus tussen de Kerken en de kiescommissie. Normaal gezien moet de voorzitter van de kiescommissie iemand zijn die wordt aanbevolen door de diverse religies; maar in de praktijk deed de regering gewoon haar eigen zin, tot onvrede van de vele miljoenen katholieken en protestanten die zo’n 70% van de bevolking uitmaken.

In de aanloop naar de verkiezingen zei de katholieke bisschoppenconferentie dat CENI-voorzitter Denis Kadima ‘een slechte start’ had gemaakt. De bisschoppen klaagden over de brutale onderdrukking van betogingen, het ‘instrumentaliseren’ van justitie en willekeurige arrestaties. Kadima repliceerde met de uitspraak dat de critici doemberichten aan het verspreiden waren.

Kerken: Tshisekedi won deze keer

Uiteindelijk begonnen de Kerken wat mildere commentaar te geven. Ze concludeerden dat één van de presidentskandidaten duidelijk boven al de rest uitstak, met meer dan de helft van de stemmen achter zijn naam.

In de coulissen was er voor de geestelijken geen reden om te twijfelen. Deze keer won Tshisekedi effectief de verkiezingen. Voor de verkiezingen hadden de peilingen al op een overwinning van Tshisekedi gewezen. Maar volgens de jongste cijfers scoorde hij 73%. Dat had niemand verwacht.

Volgens de Kerken waren er wel vele onregelmatigheden die de integriteit van de uitslagen op sommige plaatsen zouden kunnen ondermijnen. Ze vroegen aan de kiescommissie en het gerecht om hun verantwoordelijkheid op te nemen en de verkiezingen, waar nodig, te annuleren en plegers van misbruiken aan te klagen.

Zowat 43% van de ingeschreven kiezers bracht zijn of haar stem uit, zegt de kiescommissie. Tshisekedi scoorde mogelijk erg goed dankzij sterk nationalistische uitspraken: hij dreigde ermee om Rwanda aan te vallen en schermde met het door hem ingevoerde gratis lager onderwijs. De oppositie was zwak en verdeeld.

Geen overwinning voor democratie

Is dit alles nu een overwinning voor de democratie? Niet echt.

De kiescommissie stond duidelijk onder politieke invloed. Hetzelfde gold voor rechtbanken die zich moesten uitspreken over betwistingen tijdens het verkiezingsproces. De kiezerslijsten werden niet grondig doorgelicht. En de kandidaten van de oppositie werden zwaar tegengewerkt wanneer ze wilden campagne voeren en meetings wilden houden.

Bij de verkiezingen van 2006 nam 67% van de kiezers deel. Deze keer zakte dat dus naar amper 43%. De jongste verkiezingen kostten zo’n 1,2 miljard dollar, meer dan de nationale begroting voor Onderwijs of Volksgezondheid.

De oppositie probeert nog om de uitslagen te betwisten. Investeerders en donoren vrezen vooral voor politieke instabiliteit of rellen, maar daar zit niet het echte gevaar. Wel dreigt de Congolese democratie te eroderen.

Tshisekedi zei graag dat hij van Congo ‘het Duitsland van Afrika’ wil maken. Daar is momenteel zeker geen sprake van. En er is grote nood aan politici die veel meer verantwoording afleggen in een land dat korte metten moet maken met conflicten en armoede. In die zin kan je nu spreken van een gemiste kans.

Jason K. Stearns is de oprichter en strategisch adviseur van de Congo Research Group, aan de New York University. Hij schreef ook diverse boeken.

(vrij vertaald, in het Engels gepubliceerd bij BBC, januari 2024)

Beeld – bron: Radio Okapi