« Toekomst van het Frans ligt in de DR Congo » (CongoForum)
KINSHASA – Na Frankrijk is de DR Congo het grootste land in de Franstalige wereld. Je vindt er 200 tot 400 dialecten, schrijft de Franse krant La Croix. Een uitdaging voor het onderwijs en een gulle bron van creativiteit.
De Congolese hoofdstad Kinshasa heeft iets weg van een storm, een wilde zee vol passanten, taxi’s, stof en vuilnis. Kinshasa is momenteel de grootste stad van de francofonie, een gevolg van de kolonisatie door België, die in het Frans plaatsvond.
Als bezoeker word je ondergedompeld in een wereld van ongebruikelijke uitdrukkingen die de Congolezen zelf bedachten. Al op de luchthaven waarschuwen de Kinois voor de ‘sauts-mouton’, bruggen over de weg in aanbouw die enorme files veroorzaken. Te midden van al dat verkeer roepen de waterverkopers ‘Kitisa motema!’of ‘Descendez le coeur’ om de chauffeurs aan te sporen om water te drinken en zo hun hartslag te kalmeren.
‘Article 15’
Het leven in de Congolese hoofdstad is een dagelijkse strijd. « Iedereen leeft hier op basis van artikel 15 », zingt slammer Microméga in één zijn van teksten. De Kinois trekken hun plan en spreken van ‘attraper l’argent’ (geld verdienen) en ‘être danger’ (cool, welvarend, snugger).
Schrijver Hervey N’goma deelt in Ngiri-Ngiri een atelier met een vriend die oude diepvriezers ombouwt tot meubelen. “Kinshasa, nous sommes des crânes”, schrijft N’goma in één van zijn teksten. Daarmee wil hij zeggen dat de Kinois best pienter zijn, als reactie op diegenen die de inwoners van de hoofdstad luiaards vinden.
Achteruitgang?
De DR Congo heeft geen al te beste reputatie in Afrika. Volgens Jonas Kumakinga van de Internationale Organisatie van de Francofonie (OIF) gaat het Frans er op achteruit in de vroegere Belgische kolonie. Hij zou graag het niveau weer zien stijgen, in de richting van wat er was ten tijde van Belgisch-Congo.
Het wordt algemeen gezegd dat het niveau is gedaald in Congo. “Frans praten wordt een privilege, een luxe”, meent Edmondo Kapinga, die Frans doceert in een katholieke privéschool in de gemeente Limete. Maar uit studies zou de daling van het niveau niet blijken. Wel waar is dat het Congolese onderwijs in crisis verkeert.
Volgens de OIF kan de helft van de Congolezen Frans spreken maar die stelling is ongetwijfeld optimistisch. Het is een optelsom van al wie meer dan 6 jaar lang naar school ging en dus Frans zou moeten kunnen lezen en schrijven. Hoe dan ook is Congo belangrijk in het Franstalige universum.
Minder klassiek Frans
In 1955 vertegenwoordigden de Franstaligen maar 1,47% van de bevolking in Belgisch-Congo. Tijdens de koloniale periode werd het Frans voorbehouden aan een elite, weet historicus Isidore Ndaywel. “Na de onafhankelijkheid groeide het Frans in Congo. Er praten nu veel meer Congolezen Frans dan vroeger, maar het is een minder klassiek Frans.”
In Belgisch-Congo gingen de ‘évolués’ prat op hun kennis van de Franse taal. Zij hadden goed Frans kunnen leren. “Aan de Sorbonne in Parijs vroegen mijn kameraden me altijd waarom ik als een boek sprak”, zegt Ndaywel.
Het is niet gelukt om een groot deel van de Congolezen goed Frans aan te leren. Velen verstaan wel Frans maar praten het eerder moeizaam. Bedrijven klagen daar ook over. Voor hen is het Frans een werktaal. Professor Ndaywel vindt het belangrijk om de kennis van het Frans op te krikken, ook in het kader van de globalisering waarin ook Congo zijn weg moet vinden.
« De toekomst van het Frans ligt in de DR Congo », vindt Ma-Umba Mabiala, een Congolees die een hogere functie had bij het OIF. Er zijn nu in Congo 19 miljoen scholieren en studenten die in het Frans studeren. De sterke bevolkingsgroei kan mogelijk wel een handicap worden. Zijn er middelen genoeg om dat aan te kunnen?
Experimenten
Bij het instituut IFADEM, in Katanga, werd geëxperimenteerd met afstandsonderwijs, met bemoedigende resultaten. Maar dit experiment is nog niet op grotere schaal uitgevoerd. 34 Congolese leerkrachten werden opgeleid in het ELAN-programma: leerlingen krijgen dan pas in het derde leerjaar Frans zodat ze eerst de tijd hebben om hun echte moedertaal onder de knie te krijgen.
Jonas Kumakinga is trots op de 10 « centres de lecture et d’animation culturelle » (CLAC) die hij oprichtte in landelijke gebieden. Hij hoopt dat de ‘Jeux de la francophonie’ in 2021 in Congo zullen mogen worden gehouden.
Isidore Ndaywel is niet geweldig onder de indruk. “Dat is allemaal veel te weinig. De Francofonie houdt te weinig rekening met de DR Congo. Door de structuur van de OIF staan wij op gelijke voet met landen die veel kleiner zijn. En vermits we geen vroegere Franse kolonie zijn, komen we pas na de anderen aan de beurt”.
Toegepaste ‘oplossingen’ zijn niet altijd zo aangepast aan Congo. ELAN bijvoorbeeld werd bedacht voor Afrikaanse talen die vroeger minder aanzien genoten en nu domineren, zoals het Wolof in Senegal en het Arabisch in de Maghreb. In de DR Congo ligt het anders. “De plaatselijke talen leden niet onder de Belgische kolonisatie. In welke van deze talen zouden we hier voortaan moeten lesgeven? De vier Congolese ‘nationale talen’ stemmen dikwijls niet overeen met de moedertaal die thuis wordt gesproken; een ander dialect”.
Boekenbeurs
Het Fête du Livre in Kinshasa is nu een belangrijk moment voor de literatuur in Centraal-Afrika. Grotendeels literatuur in het Frans. De zesde editie werd gehouden in november 2018, een stuk of 30 auteurs waren er op uitgenodigd.
De volgende editie is gepland in februari 2020. Bedoeling is om dan meer grote Afrikaanse schrijvers en Euro-Afrikaanse auteurs aan te trekken. Jammer genoeg is er in de wereld van het Franse boek niet zoveel aandacht voor Congolese schrijvers. In Koli Jean Bofane heeft heeft wel een uitgever, Actes Sud. “Er is een groot potentieel publiek voor literatuur in Congo. Maar boeken zijn te duur en alle schakels ontbreken, van uitgever tot boekhandelaar”.
Richard Ali (31) wil hierin verandering brengen. Hij werkte vier jaar in de bibliotheek van het Centre Wallonie-Bruxelles in Kinshasa en lanceerde in juni van dit jaar alibooks.cd, een website die het ‘Amazon’ van Congo wil worden. Om boeken te leveren wil hij de steunpunten van de telecombedrijven gebruiken. De meeste betalingen kunnen gebeuren via een App op de telefoon of in contanten. Een zoveelste voorbeeld van ‘artikel 15’ !
© CongoForum, 02.08.19
Vertaald en bewerkt voor CongoForum.
Beelden – bronnen: Rcongonews, Unicef