Reis naar Congo in 2003 en 2004: de sociale aspecten

Voor de overgrote meerderheid van de Congolezen is het duidelijk dat de nieuwe regering, die er moet komen na de verkiezingen, een aantal hervormingen zal moeten doorvoeren. De toekomstige regering moet werk maken van de heropbouw van het land en maatregelen treffen op het vlak van de gezinnen, het onderwijs, de volksgezondheid, het gerecht, de verhoudingen tussen mannen en vrouwen en de rol en plaats van de vrouw in de samenleving. De nieuwe regering moet ook oog hebben voor bepaalde geloofspraktijken, de sociale solidariteit binnen Congo en de internationale solidariteit.

Hoe belangrijk "de droom" van de Congolezen is, besefte ik pas goed tijdens de reizen die ik in de jaren 2003 en 2004 ondernam naar Kinshasa, Goma en Bukavu en naar de dorpen rond die steden. Ik reisde in die periode ook naar Lubumbashi. Mijn reizen gaven me een goed beeld van de omstandigheden waarin de mensen in Congo moeten leven. Op basis van mijn ervaringen probeer ik in deze tekst een aantal beschouwingen te formuleren.

Uiteraard maak ik hierbij persoonlijke keuzes, die voor discussie of kritiek vatbaar zijn. De situaties waarnaar ik verwijs, dienen enkel ter illustratie van het belang dat CongoForum hecht aan de sociale aspecten van de ontwikkeling van Congo. Hopelijk zal deze tekst anderen, op welk niveau ook, inspireren om tot actie over te gaan. Als dat lukt, is dat al een bescheiden bijdrage tot een gigantische opdracht, de heropbouw van Congo.

De problemen die ik hier wil aankaarten, kwamen reeds aan bod in diverse boeken. Bovendien zullen er zeker overeenkomsten zijn met andere teksten op de portaalsite van CongoForum. Maar het kan geen kwaad om bepaalde vragen opnieuw op tafel te gooien of om ze te herformuleren. Te meer daar er voor veel kwesties nog een degelijke oplossing moet worden gevonden. Het gaat om punten die keer op keer horen te worden behandeld tijdens debatten, op colloquia en op fora. Mensen moeten worden gemobiliseerd zodat er ook tot actie kan worden overgegaan.

De eenvoudigste en meest efficiënte manier om het over de sociale kanten van het leven in Congo te hebben, is het werken met getuigenissen uit de praktijk. Anders gezegd, focussen op de ervaringen uit het dagelijkse leven van de Congolezen. Congo heeft een immense natuurlijke rijkdom met een enorm potentieel. De Congolezen slaagden erin 5, 10, 20, 25, ja zelfs 40 jaar te overleven in precaire levensomstandigheden en in armoede. Bovendien lijkt de toestand alleen maar erger te worden, zonder dat er enig perspectief op beterschap is. Zonder enig teken dat kan wijzen op een verbetering op korte termijn, laat staan op langere termijn. Hoe is zoiets mogelijk?

In Kinshasa zagen we de confrontatie tussen de stereotiepe beelden over het leven in « Kin » en bepaalde delen van de realiteit. Afrika staat bekend om zijn "legendarische solidariteit", maar toch… Talloze kinderen bedelen, slapen op straat en moeten het stellen met restjes voedsel (bijvoorbeeld kamundele) die ze vinden in de vuilnisbakken van de bars. En dan is er ook die legendarische liefde voor het kind. Terwijl in de praktijk sommige kinderen als "heksen" worden beschouwd. Nog een ervaring uit de praktijk. De legendarische laksheid en het gebrek aan verantwoordelijkheidszin waarmee je af te rekenen krijgt wanneer je naar het kantoor van Hewa Bora gaat, om de formaliteiten te regelen voor de reis Kinshasa-Goma.

Het zou nuttig zijn eens grondig na te denken over dergelijke tegenstrijdigheden en uit te vissen wat de oorzaken en effecten hiervan kunnen zijn. Wat zijn de sterke en zwakke punten van de Congolezen? Een oefening die elke Congolees zou moeten maken, zonder zelfgenoegzaam te zijn. Een utopie? Zonder enige twijfel, wanneer je ervan uitgaat dat een utopie neerkomt op "hoop met kennis van zaken". Bij gebrek aan andere bemoedigende tekenen zullen we het moeten stellen met deze hoop. In deze "utopische context" zou het zeker zinvol zijn om een politiek te ontwikkelen die mikt op een bijscholing van de bevolking.

Nog zo’n contrast: Goma, de stad van de vulkaanas.

De vulkaanuitbarsting in januari 2002 toonde haar vernietigende kracht, en toch worden in Goma nog altijd vruchtbare gronden voor de landbouw gebruikt, bewoond en geëxploiteerd. De plaatselijke bevolking wil leven, en graag "goed" leven. In Goma vind je massa’s bromfietsen – volgens sommigen afkomstig uit Saudi-Arabië – die er de rol vervullen die normaal voorbehouden is aan bussen en taxi’s.

In het weeshuis van Goma ontfermen de paters salesianen zich over jonge Congolezen. In dat weeshuis ontmoeten kinderen van uiteenlopende leeftijden, met uiteenlopende karakters, van diverse origines (Congo, Rwanda, Burundi) elkaar. Het zijn kinderen met allerlei (lichamelijke of geestelijke) problemen, die allemaal hun eigen geschiedenis en ervaringen hebben. De kinderen leven allemaal in hetzelfde gebouw en overstijgen zo de traditionele maatschappelijke barrières.

Met de boot vaarden we van Goma naar Bukavu. Het water, de planten, de vissen… Bukavu is een oase voor al wie van het leven, de natuur en het handelsverkeer houdt. Spijtig genoeg is het in de huidige omstandigheden heel moeilijk om de natuurlijke rijkdommen ten volle te benutten. Er zijn te weinig boten, er zijn grote organisatorische tekortkomingen, en de mensen hebben weinig geld.

De reis naar Bukavu was bedoeld om rechtstreeks contact te hebben met de coöperanten van NGO’s. En zo te weten te komen wat zij vonden van hun werk en van de samenwerking met de Congolezen. Bovendien wilde ik achterhalen wat er onder de Congolezen leefde. Op welk vlak hadden zij bijscholing nodig? En wat was hun mening over het partnership tussen "Noord" en "Zuid"? Die oefening maken is moeilijker dan je zou denken. Er zijn immers uiteenlopende meningen over de uitdagingen, de concrete uitvoering van projecten, het vastleggen van procedures enzovoorts. De contacten in Bukavu deden me inzien dat er nog meer tegenstrijdigheid bestaat. Bijvoorbeeld tussen het discours over "de internationale solidariteit onder de volkeren" en de vertrouwenscrisis in Congo en het onvermogen om het potentieel aan solidariteit optimaal te gebruiken.

Op heel wat colloquia en bijeenkomsten wordt druk gepraat over het thema voedselveiligheid. Met name in het kader van de strijd tegen de armoede. Maar de kinderen uit het dorp Kalehe, op 60 kilometer van Bukavu, hebben daar weinig boodschap aan. Zij merken weinig verschil in de praktijk. Hoewel er allerlei projecten werden opgezet om de voedselveiligheid beter te verzekeren. De gewapende conflicten in het gebied van de Grote Meren leidden tot een algemene onveiligheid. De ouders van de kinderen hebben het financieel heel moeilijk. Hetzelfde geldt voor het onderwijzend personeel. Qua voedselveiligheid bleken de kinderen van Kalehe tot de zwaarst getroffen slachtoffers te behoren.

Een groep moeders uit de gemeente Ruashi kwam tot het besef dat er qua tewerkstelling nood was aan reconversie-initiatieven. Het ging om vrouwen uit gezinnen die traditioneel afhankelijk waren van de activiteiten van Gécamines. De moeders stortten zich resoluut op de landbouw en het fokken van pluimvee. Dat leek hen de meest realistische en efficiënte oplossing voor de werkloosheid waarin veel werknemers van Gécamines verzeild waren geraakt. In afwachting van betere tijden besloten de moeders samen een stuk grond te gaan bebouwen. Ze gingen ook kippen kweken in de keuken van één van de leden van de groep.

De vrouwen richten zich vooral op het produceren van groenten, eieren en vlees en werken hiervoor samen met een landbouwkundig ingenieur. Geen kleine opdracht voor de vrouwen van Ruashi. Bij zo’n reconversieproject komt namelijk heel wat kijken. Dankzij het initiatief is het mogelijk inkomsten te vergaren, de voedselveiligheid te verzekeren en – op termijn – de armoede te bestrijden.

Qua armoedebestrijding leverden de Congolezen, mannen en vrouwen, op bepaalde vlakken toch heel wat werk. Bekend zijn de activiteiten van België, de Europese Unie en het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP) op dit gebied. Verontrustend blijft de situatie inzake gezondheidszorg, onderwijs, gerecht, cultuur, de verhoudingen tussen mannen en vrouwen. Problematisch is ook de toestand op het vlak van internationale solidariteit, democratie (in de praktijk) en burgerzin. Er moet nog veel gebeuren om te kunnen komen tot processen die leiden tot talrijke en ingewikkelde hervormingen.

Mensen die beslissingen kunnen nemen, moeten zich vooral op dergelijke pijnpunten richten. Laten we profiteren van dit scharniermoment voor Congo. We moeten alles ondernemen om te kunnen komen tot diepgaande veranderingen in Congo. Veranderingen die op diverse gebieden zéér noodzakelijk zijn.

Suzanne Monkasa, voorzitter vzw CongoForum